Michel Foucault’nun 1970-1984 arasında Collège de France’taki “Düşünce Sistemleri Tarihi” başlıklı kürsüsünde verdiği bu derslerde, düşünürün elindeki tarihsel materyalleri nasıl işlediğine, felsefeyle tarih arasındaki bağları nasıl ördüğüne tanık oluyoruz. Bu derslerde Foucault, Antik Yunan’da paranın tesisinden 18. yüzyıl Fransa şehirciliğine, psikiyatrik iktidardan modern devlet aklına, Hıristiyan öznellik biçimlerinden neoliberalizmin insan kavrayışına uzanan tarihsel araştırmaları, hakikat ile özne arasındaki ilişkinin biçimlerini sorgulayarak ortaya koyuyor. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Fransa’da 1999’dan itibaren yayımlanan, birçok yeni araştırma için çıkış noktası oluşturan ve Foucault’nun düşüncesinin alımlanmasında bir dönüm noktası haline gelen bu dersleri, Türkçe baskısı için yazılan yeni önsözlerle birlikte yayımlıyor.

Foucault’nun ölümünden birkaç ay önce verdiği bu son ders, aynı zamanda düşünürün bir tür felsefi vasiyetnamesi gibi de okunabilir. Bir yandan, daha önceki yıllarda başlayan parrhêsia kavramının analizi, Antik Yunan’da doğruyu söyleme biçimlerinin genel bir analizine dönüşür. Diğer yandan, Foucault Yunan düşüncesinin ölüm karşısındaki tutumunu ve kendilik kaygısını ele alarak bu dersi “felsefi yaşam” hakkında bir çalışma haline getirir.

“Hem size hem de kendime göstermek istediğim şey suydu: nasıl oldu da Sokratesçi parrhêsia’nın ortaya çıkışıyla ve temellenmesiyle birlikte varoluş (bios) Yunan düşüncesinde bir estetik nesne olarak, estetik dönüştürme çabasının ve estetik algının nesnesi olarak, ‘güzel bir eser’ olarak inşa edildi? Burada çok zengin tarihsel bir alan açılıyor önümüzde. Elbette ruhun metafiziğinin tarihi yapılmalı. Fakat aynı şekilde varoluşun tarzbilgisinin tarihi de ve mümkün bir güzellik olarak yaşamın tarihi de yapılmalı – ki bu da ruhun metafiziğinin tarihinin diğer yüzünü ve alternatifini teşkil eder.” (29 Şubat 1984 dersi)

Sunuş
Françoıs Ewald - Alessandro Fontana

1983-1984 Döneminin Dersi
1 Şubat 1984 Dersi / Birinci Saat
Epistemolojik yapılar ve aletürjik biçimler. – Parrêsia incelemesinin soybilimi: kendi hakkında doğru-söyleme pratikleri. – Kendilik kaygısı güderek kendi varoluşuna hâkim olma. – Temel karakterizasyonu: parrêsia. – Kavramın politik kökeninin hatırlatılması. – Parrêsia’nın çiftdeğerliliği. – Yapısal özellikleri: doğruluk, adanmışlık ve risk. – Parrêsia’ya özgü antlaşma. – Retoriğe karşı parrêsia. – Doğrusöylemenin
özgül biçimi olarak parrêsia. – Antik Çağ kültüründe doğru-söylemenin iki başka biçimini ayrıştırma çalışması: kâhinlik ve bilgelik. – Heraklitus ve Sokrates.

1 Şubat 1984 Dersi / İkinci Saat
Teknisyenin doğru-söylemesi. – Parrêsiastik doğru-söylemenin nesnesi: êthos. – Sokrates’te doğru-söylemenin dört türünün yapısı. – Bilgelik ve parrêsia işlevlerinin eklemlenişi olarak felsefi doğrusöyleme. – Orta Çağ’da vaaz ve üniversite. – Yeni bir doğru-söyleme birleşimi. – Modern dönemde doğrulamanın dört kipinin yeniden şekillenmesi.

8 Şubat 1984 Dersi / Birinci Saat
Euripides’te parrêsia: soylu yurttaşın bir ayrıcalığı. – Demokratik parrêsia’nın eleştirisi: şehir için zararlı, uygulayan için tehlikeli. – Sokrates’in politikadan sakınması. – Demosthenes’in şantajı-meydan okuması. – Demokraside etik bir ayrıştırmanın olanaksızlığı: Atinalıların Devleti örneği. – Platon’un ters çevirmesi. – Aristoteles’in tereddüdü. – Ostrasizm sorunu.

8 Şubat 1984 Dersi / İkinci Saat
Doğruluk ve tiran. – Hieron örneği. – Peisistratos örneği. – Etik ayrışmanın yeri olarak psukhê. – Platon’un VII. mektubuna dönüş. – İsokrates’in Nikokles’e hitabı. – Demokratik bir parrêsia’nın otokratik bir parrêsia’ya dönüşümü. – Felsefi söylemin özgüllüğü.

15 Şubat 1984 Dersi / Birinci Saat
Kendini Unutma Tehlikesi. – Sokrates’in politikaya girmeyi reddetmesi. – Pisistratus ve Solon karşı karşıya. – Ölüm riski: Arginusae komutanlarının hikayesi ve Salamisli Leon. – Delphi Kehaneti. – Sokrates’in kehanete tepkisi: doğrulama ve soruşturma. – Görevin hedefi: insanların kendileri için kaygılanması. – Sokrates doğrulamasının indirgenemezliği. – Özellikle etik bir parrêsia’nın ortaya çıkması. – Kendilik kaygısının etik kurulumu olarak Sokrates’in ölüm döngüsü.

15 Şubat 1984 Dersi / İkinci Saat
Sokrates’in Son Sözleri. – Büyük Klasik Yorumlar. – Dumézil’in hoşnutsuzluğu. – Yaşam bir hastalık değildir. – Wilamowitz ve Cumont’un çözümleri. – Yaygın fikirden tedavi edilen Kriton. – Ruhun hastalığı olarak yanlış fikir. – Cebes ve Simmias’ın ruhun ölümsüzlüğüne getirdiği itirazlar. – Ruhların söylemde dayanışma içine girmesi. – Kendilik kaygısına geri dönüş. – Sokrates’in vasiyeti.

22 Şubat 1984 Dersi / Birinci Saat
Epimeleia üzerine etimolojik araştırmalar. – Dumézil’in metodu ve bu metodun Kapsamı. – Platon’un Lakhes’i: Bu metni seçmenin nedenleri. – Açık sözlülük antlaşması. – Çocukların eğitimi sorunu. – Silahlı mücadele gösterisi üzerine Lakhes ve Nikias’ın birbirine karşıt ifadeleri. – Sokrates’e göre teknik ehliyet meselesi. – Sokrates’in diyalektik oyunu tersine çevirmesi.

22 Şubat 1984 Dersi / İkinci Saat
Kendini incelemenin devam edip tamamlanması ve Sokrates. – Sokratesçi parrêsia’nın nesnesi olarak bios. – Söylem ve hareketlerin ahengi. – Diyaloğun sonucu: nihayetinde logos’a tâbi olmak.

29 Şubat 1984 Dersi / Birinci Saat
Doğruluk ve cesaret çemberi. – Alkibiades ve Lakhes’in karşılaştırılması. – Ruhun metafiziği ve varoluş estetiği. – Doğru yaşam ve güzel varoluş. – Kinizmde doğru-söylemenin yaşam biçimine eklemlenmesi. – Kiniğin temel karakteristiği olarak parrêsia: Epiktetos, Diogenes Laertius ve Lukianos’un metinleri. – Doğrusöyleme ve yaşam biçimi arasındaki ilişkinin tanımlanması: araçsal işlev/ indirgeme işlevi/sınama işlevi. – Hakikatin sahnesi olarak yaşam.

29 Şubat 1984 Dersi / İkinci Saat
Kinizmin halefleri üzerine hipotezler. – Dinî halefleri: Hıristiyan çileciliği. – Politik halefleri: Yaşam biçimi olarak devrim. – Estetik halefleri: modern sanat. – Modern sanatın Platon karşıtlığı ve Aristoteles karşıtlığı.

7 Mart 1984 Dersi / Birinci Saat
Kaynakça hatırlatmaları. – Birbirine karşıt iki kinik kişilik: Demetrius ve Peregrinus. – Kinizmin birbirine karşıt iki sunumu: Felsefi sahtekârlık veya evrensellik. – Kinizmin öğreti darlığı ve toplumsal uzamı. – Yaşam donanımı olarak kinik öğretimi. – İki yol teması. – Öğreti gelenekselliği ve varoluş gelenekselliği. – Felsefi kahramanlık. – Goethe’nin Faust’u.

7 Mart 1984 Dersi / İkinci Saat
Doğru yaşam sorunu. – Hakikatin dört anlamı: Gizlisiz, katışıksız, düzgün, değişmez. Platon’da hakiki sevginin dört anlamı. – Platon’da doğru yaşamın dört anlamı. – Diogenes’in düsturu: “Paranın Değerini Değiştir.

14 Mart 1984 Dersi / Birinci Saat
Kinik paradoks veya felsefenin skandallı sıradanlığı [banalité] olarak Kinizm. – Ters etkili eklektizm. – Hakikat cesaretinin üç biçimi. – Felsefi yaşam sorunu. – Felsefi yaşamın geleneksel unsurları: Yaşam için donanma; kendilik kaygısı; faydalı bilgiler; uygun yaşam. – Kinik kaidenin yorumlanması: Değerleri dönüştür. – “Köpek” nitelemesi. – Doğru yaşamın gelişiminin iki hattı: Alkibiades yahut Lakhes.

14 Mart 1984 Dersi / İkinci Saat
Saklısız yaşam: Stoacı biçim ve kiniğin başka ölçülerle yeniden değerlemesi. – Katışıksız yaşamın geleneksel yorumu: bağımsızlık ve saflık. – Kinik yoksulluk: gerçek, faal ve sınırsız. – Onursuzluk arayışı. – Kinik aşağılanma ve Hıristiyan tevazusu. – Düzgün yaşamın kinikçe ters yüz edilmesi. – Hayvanlık skandalı.

21 Mart 1984 Dersi / Birinci Saat
Doğru yaşamın bir başka yaşama Kinikçe ters yüz edilmesi. – Geleneksel anlamda hükümran yaşam: yardımcı ve örnek bilge. – Filozof kral teması. – Kinik dönüştürme: Diogenes ve İskender’in karşılaşması. – Herakles’e övgü. – Felsefi militanlık fikri. – Alaycı kral. – Saklı kral.

21 Mart 1984 Dersi / İkinci Saat 253
Epiktetos’un Kinik yaşamı üzerine olan kitabının okuması (Kitap III, xxii). – Portrenin Stoacı unsurları. – Felsefi yaşam: rasyonel seçimden tanrısal çağrıya. – Doğrulama olarak çileci pratik. – Kinik görevinin ahlâki unsurları: tahammül, uyanıklık, denetleme. – İnsanlığa dair sorumluluk. – Dünyanın yönetimi.

28 Mart 1984 Dersi / Birinci Saat
Hükümran yaşam olarak Kinik yaşamın iki yönü: mutluluk ve hakikatin tezahürü. – Kinik tavrı: hakikate uygunluk, kendini bilmek ve başkalarını gözetmek. – Kendinin ve dünyanın dönüşümü. – Hıristiyan çileciliğine geçiş: süreklilikler. – Farklılıklar: başka dünya ve itaat ilkesi.

28 Mart 1984 Dersi / İkinci Saat
Hıristiyanlık öncesi ilk metinlerde parrhêsia sözcüğünün kullanılışı: insani ve tanrısal kiplikler. – Yeni Ahit’te parrhêsia: mutemet iman ve yüreğin açıklığı. – Papazlarda parrhêsia: küstahlık. – Parrhêsia-karşıtı bir kutbun gelişimi: şüpheci kendini bilme. – Başka bir dünyaya erişim koşulu olarak yaşamın hakikati.

Derslerin Bağlamı
Frédéric Gros
Genel Metodolojik Çerçeve: Doğru Söylemlerin Ontolojisi
Politikanın Yunanlara Özgü Sırrı: Etik Farklılık
Ölüm Işığı
Lakhes ve Meselelerin Radikalleşmesi
Kinik Davranışı
Dünyanın Eleştirilmesi ve Dönüştürülmesine Çağrı Olarak Doğru Yaşam
Doğru ve Başka/Öteki

İsim Dizini
Kavram Dizini

_

Michel Foucault

Michel Foucault (1929-1984), 1950’lerde psikoloji ve psikiyatri tarihi üzerine yaptığı çalışmaları, 1961’de yayınlanan Deliliği Tarihi başlıklı doktora tezinde toplamıştır. 1963’te yayınlanan Kliniğin Doğuşu tıp biliminin epistemolojisine, 1966’da yayınlanan Kelimeler ve Şeyler ise insan bilimlerinin ortaya çıkmasını sağlayan bilme koşullarına ışık tutmaktadır. Bu kitaplarda kullandığı arkeolojik yöntemi 1969 senesinde yayınlanan Bilginin Arkeolojisi eserinde kuramlaştıran Foucault, 1970’de Collège de France’ta Jean Hyppollite’ten devraldığı kürsüyü “Düşünce Sistemleri Tarihi” olarak adlandırmış ve bu kurumda 1984’e kadar ders vermiştir. Fransa’da 2004’ten itibaren yayınlanmaya başlanan ve birçok dile çevrilen bu dersler, kimi zaman daha sonra kitap haline gelecek araştırmaların hammaddesini oluşturur (örneğin 1973’teki Ceza Kuram ve Kurumları dersi 1974’te yayınlanan Gözetlemek ve Cezalandırmak eserini hazırlar), kimi zaman ise yayınlanmış hiçbir kitapta bulunmayan analizleri ortaya koyar (1977-1979 arasında işlenen liberalizm ve güvenlik temaları gibi). 1974’te ilk cildi yayınlanan Cinselliğin Tarihi’nin 1980’den sonra yayınlanan ikinci ve üçüncü ciltlerinde neden 19. yüzyıl analizlerinden Antik Yunan’daki haz ve öznellik temalarına geçildiğinin ipuçları, yine Collège de France derslerinde bulunabilir. Foucault’nun kitapları ve dersleri dışındaki konferans, makale ve mülakatları ise, Dits et Ecrits başlığıyla yayınlanmış ve Ferda Keskin’in editörlüğünde Türkçeye çevrilmiştir.