Michel Foucault’nun 1970-1984 arasında Collège de France’taki “Düşünce Sistemleri Tarihi” başlıklı kürsüsünde verdiği bu derslerde, düşünürün elindeki tarihsel materyalleri nasıl işlediğine, felsefeyle tarih arasındaki bağları nasıl ördüğüne tanık oluyoruz. Bu derslerde Foucault, Antik Yunan’da paranın tesisinden 18. yüzyıl Fransa şehirciliğine, psikiyatrik iktidardan modern devlet aklına, Hıristiyan öznellik biçimlerinden neoliberalizmin insan kavrayışına uzanan tarihsel araştırmaları, hakikat ile özne arasındaki ilişkinin biçimlerini sorgulayarak ortaya koyuyor. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Fransa’da 1999’dan itibaren yayınlanan, birçok yeni araştırma için çıkış noktası oluşturan ve Foucault’nun düşüncesinin alımlanmasında bir dönüm noktası haline gelen bu dersleri, Türkçe baskısı için yazılan yeni önsözlerle birlikte yayınlıyor._x000D_

İşaret etmek istediğim şey şu: bugün çok aşina olduğumuz ve söylemimizi durmadan kat eden, kendine dönmek, kendini özgür kılmak, kendi olmak, sahici olmak vb. deyimlerine verilen anlam ya da neredeyse tamamen anlamsızlık göz önüne alındığında, bugün kullanılan bu deyimlerin her birindeki anlam ve düşünce yokluğu göz önüne alındığında, bence, bir kendilik etiğini yeniden kurmak için bugün verilen çabalarda gurur duyacak bir şey olmadığı ortadadır. Belki de, bir kendilik etiğini yeniden kurmak için gösterilen, az ya da çok tıkanmış, yerinde sayan çaba ve girişimlerde, bugün bizi sürekli bir kendilik etiğine gönderen ve ona hiç bir içerik katmayan bu harekette, şöyle bir şeyden kuşku duyabileceğimizi düşünüyorum: Bugün bir kendilik etiği kurmanın imkansızlığı. Oysa, eğer politik iktidara direnişteki ilk ve nihai direniş noktası kendiyle ilişki ise, bir kendilik etiği  kurmak belki de acil, temel ve politik olarak vazgeçilmez bir meseledir._x000D_
Michel Foucault, 17 Şubat 1982 Dersi

Önsöz Ferda Keskin
Sunuş François Ewald - Alessandro Fontana

1981-82 Döneminin Dersi

6 Ocak 1982 Dersi – Birinci Saat

Genel sorunsalın hatırlanması: öznellik ve hakikat. – Yeni teorik çıkış noktası: kendilik kaygısı. – Delfi “Kendi kendini tanı” buyruğunun yorumları. – Kendilik kaygısı insanı olarak Sokrates: Sokrates’in Savunması’ndan üç alıntının analizi. – Antik felsefi ve ahlâki yaşam buyruğu olarak kendilik kaygısı. – İlk Hıristiyan metinlerinde kendilik kaygısı. – Genel tutum, kendilikle ilişki, pratikler bütünü olarak kendilik kaygısı. – Kendilik kaygısının modernite tarafından kendilik bilgisi lehine devre dışı bırakılmasının nedenleri: modern ahlâk; Kartezyen an. Gnostik istisna. – Felsefe ve ruhanilik.

6 Ocak 1982 Dersi – İkinci Saat

Ruhanilik zorunluluklarının çatışmalı mevcudiyeti: Descartes öncesinde bilim ve teoloji; klasik ve modern felsefe; Marksizm ve psikanaliz. Bir Lakedemonia hükmünün analizi: statü ayrıcalığı olarak kendilik kaygısı. – Platon’un Alkibiades’inin ilk analizi. – Alkibiades’in siyasi özentileri ve Sokrates’in müdahalesi. – Genç Spartalılar ile Pers Prenslerine kıyasla Alkibiades’in eğitimi. – Kendilik kaygısı zorunluluğunun Alkibiades’te ilk ortaya çıkışının bağlamsallaştırılması; siyasi iddia; pedagojik yetersizlik; kritik yaş; siyasi bilgi noksanlığı. – Kendiliğin belirlenimsiz doğası ile siyasi getirisi.

13 Ocak 1982 Dersi – Birinci Saat

Sokratik kendilik kaygısı buyruğunun ortaya çıktığı bağlamlar: iyi aile çocuğu gençlerin politik kapasitesi; Atina (okul ve aşk) pedagojisinin sınırları; kendini bilmeyen cehalet. – Arkaik Yunan’da kendini dönüştürme pratikleri. – Pythagorasçılıkta rüyaya hazırlık ve sınama teknikleri. Platon’un Phaidon’unda kendilik teknikleri. – Helenistik felsefedeki önemleri. – Alkibiades’te ilgilenilmesi gereken kendinin varlığı sorusu. – Kendinin ruh olarak belirlenimi. – Ruhun eylem öznesi olarak belirlenimi. – Diyetetik, ekonomik ve erotik olanla ilişkisinde kendilik kaygısı. – Bir kaygı hocasının gerekliliği.

13 Ocak 1982 Dersi – İkinci Saat

Alkibiades’te kendilik kaygısının kendilik bilgisi olarak belirlenmesi: Platon’un eserinde iki emir arasındaki hasımlık. – Göz metaforu: görüş ilkesi ve ilahi unsur. Diyaloğun sonu: adalet kaygısı. – Diyaloğun sahiciliği sorunu ve Platonculukla genel ilişkisi. Politik eylemle, pedagojiyle, oğlan çocuklarının erotiğiyle ilişkisi içinde Alkibiades’in kendilik kaygısı. Kendilik kaygısının Platonculuk’taki yazgısının Alkibiades’te öncelenmesi. – Alkibiades’in Yeni-Platoncu devamı. – Platonculuğun paradoksu.

20 Ocak 1982 Dersi – Birinci Saat

Alkibiades’ten İ.S. ilk iki yüzyıla kadar kendilik kaygısı: genel evrim. – Epimeleia etrafında söz dağarcığı araştırması. – Bir deyimler kümesi. – Kendilik kaygısının genelleşmesi: Kendilik kaygısının varoluşun tümüyle eşkaplamlı olduğu ilkesi. – Metinlerin okunması; Epikuros, Musonius Rufus, Seneca, Epiktetos, İskenderiyeli Philon, Lucianus. Bu genelleşmenin etik sonuçları: Eğitici [formateur] ve düzeltici eksen olarak kendilik kaygısı; tıbbi ve felsefi faaliyetlerin yakınlaşması (ortak kavramlar; terapi amacı).

20 Ocak 1982 Dersi – İkinci Saat

Yaşlılığın ayrıcalığı (pozitif amaç ve varoluşun ideal noktası). – Kendilik kaygısı ilkesinin (evrensel görev olarak) genelleştirilmesi ve sekt fenomeniyle eklemlenmesi. – İlgili toplumsal kesim: popular kültür ortamından Roma’nın aristokratik dostluk ağlarına. – İki diğer örnek: Epikurosçu çevreler ve Therapeutae grubu. Yasa paradigmasının reddi. – Çifte eklemlenmenin yapısal ilkesi: çağrının evrenselliği ve seçimdeki seyreklik. – Selametin biçimi.

27 Ocak 1982 Dersi – Birinci Saat

1.-2. yüzyıllarda kendilik pratiklerinin genel özelliklerine dair hatırlatma. – Öteki meselesi: Platon’un diyaloglarında üç tür hocalık. – Helenistik ve Roma dönemleri: öznellik hocalığı. – Seneca’da stultitia’nın analizi. – Özneleşme hocası olarak filozof figürü. – Helenik kurumsal biçim: Epikurosçu okul ve Stoacı toplantı. – Roma kurumsal biçimi: özel varoluş danışmanı.

27 Ocak 1982 Dersi – İkinci Saat

1.-2. yüzyılların profesyonel filozofu ve politik seçimleri. – Plinius’un Mektuplar’ındaki Euphrates: Bir anti-Kinik. – Toplumsal pratik olarak okulun dışında felsefe. Seneca örneği. – Fronton ile Marcus Aurelius arasındaki yazışma: dietetik, ekonomik ve erotikin varoluş yönlendirmesinde sistematikleştirilmesi. – Vicdan muhasebesi.

3 Şubat 1982 Dersi – Birinci Saat

Alkibiades’in Yeni Platoncu yorumları: Proclus ve Olympiodorus. – Politik ile kathartik arasında Yeni Platoncu ayrılma. – Platon’da kendilik kaygısı ile başkaları için kaygı arasındaki bağın incelenmesi: erek; tekabüliyet; temel içerimleme. – 1.-2. yüzyıllarda durum: kendiliğin kendini erekselleştirmesi. – Sonuçlar: Dönüşüm [conversion] ilkesine uygun olarak bir felsefi yaşama sanatı; bir kendilik kültürünün gelişimi. – Selamet fikrinin dini anlamı. – Sôteria ile salus’un anlamları.

3 Şubat 1982 Dersi – İkinci Saat

Dinleyicilerden gelen öznellik ve hakikat üzerine sorular. – Kendilik kaygısı ve ötekiler için duyulan kaygı: ilişkilerin tersine çevrilmesi. – Epikurosçu dostluk anlayışı. – Stoacıların cemaatçi varlık olarak insan anlayışı. – Prensin sahte istisnası.

10 Şubat 1982 Dersi – Birinci Saat

Kendilik kaygısının, pedagojiyle ve politik faaliyetle ilgili olarak ikili açılımının hatırlanması. – Kendinin kendini erekselleştirmesinin metaforları. Pratik bir şemanın icadı: kendine dönme. – Platoncu epistrophê ve kendine dönmeyle ilişkisi. – Hıristiyan metanoia ve kendine dönmeyle ilişkisi. – Metanoia’nın klasik Yunan anlamı. – Platoncu epistrophê ile Hıristiyan metanoia arasında üçüncü bir yol. – Bakışın dönmesi; merakın eleştirisi. – Atletik yoğunlaşma.

10 Şubat 1982 Dersi – İkinci Saat

Genel teorik çerçeve; doğrulama ve özneleşme. – Kiniklerde dünya bilgisi ve kendilik pratiği: Demetrius örneği. – Demetrius’ta faydalı bilgilerin karakterizasyonu. – Ethopoietik bilgi. – Epikuros’ta fizyolojik bilgi. Epikurosçu fizyoloğun parrhêsia’sı.

17 Şubat 1982 Dersi – Birinci Saat

Kendilik kaygısının sonuçlanmış hali olarak kendine dönme. – Gemicilik metaforu. – Yönetimsellik paradigması olarak kaptanlık tekniği. – Bir kendine dönüş etiği fikri: Hıristiyan reddi ve modern  çağın başarısız girişimleri. – Politika ve hak öznesine karşı yönetimsellik ve kendiyle ilişki. – Bir kendilik bilgisi ilkesi olmadan kendine dönme. –İki batıni model: Platoncu hatırlama ve Hıristiyan yorum. – Gizli model: Helenistik kendine dönme. – Stoacı düşüncede dünya bilgisi ve kendilik bilgisi. – Seneca örneği: Lucilius’a Mektuplar’da kültür eleştirisi; Doğa Araştırmaları’nda bakışın hareketi.

17 Şubat 1982 Dersi – İkinci Saat

Doğa Araştırmaları’nın üçüncü bölümüne önsözün analizinin sonu. – İlk bölüme önsözün incelenmesi. – Seneca’da bilen ruhun hareketi; tarif; genel karakteristik; sonraki etkisi. – Sonuçlar: kendilik bilgisi ile dünya bilgisinin temel içerimi; dünya bilgisinin (savoir) özgürleştirici etkisi: Platoncu modele indirgenemezlik. – Yukarıdan bakış.

24 Şubat 1982 Dersi – Birinci Saat

Marcus Aurelius’da bilmenin ruhani olarak kiplendirilmesi: temsillerin analizi çalışması; tanımlamak ve tarif etmek; görmek ve adlandırmak; değerlendirmek ve sınamak; ruhun büyüklüğüne ulaşmak: Epiktetos’ta ruhani egzersiz örnekleri. – Temsillerin Hıristiyan yorumsaması ve Stoacı analizi. – Marcus Aurelius’a dönüş: nesnenin zaman içine ayrışmasının egzersizi; nesnenin maddi bileşenlere ayrışmasının analizi egzersizi; nesnenin indirgemeci tarifi egzersizleri. – Ruhani bilmenin kavramsal yapısı – Faust figürü.

24 Şubat 1982 Dersi – İkinci Saat

Askêsis ile ilişkisinde erdem. – Mathêsis’te öznenin nesnel bilgisine [connaissance] göndermenin yokluğu. Askêsis’te yasaya göndermenin yokluğu. – Askêsis’in amacı ve aracı. – Paraskeuê’nin karakterizasyonu: olay atleti olarak bilge. – Paraskeuê’nin içeriği: söylem-eylemler. – Bu söylemlerin varlık kipi: prokheiron. – Doğrusöylemenin özneye dahil edilmesi pratiği olarak askêsis.

3 Mart 1982 Dersi – Birinci Saat

Hıristiyan çilenin felsefi çileden kavramsal olarak ayrılması. – Özneleşme pratikleri: dinleme egzersizlerinin önemi. – Dinlemenin, etkenlik ve edilgenlik arasındaki muğlak doğası. Plutharkos’un Peri tou akouein’i; Seneca’nın 108. mektubu; Epiktetos’un II, 23. sohbeti. Tekhnê yokluğunda dinleme. – Dinlemenin asetik kuralları: sessizlik; iyi dinleyicinin beden dili ve genel tutumu; dikkat (söylemin gönderdiği şeye bağlanma ve dolaysız hafızaya alma yoluyla söylemin özneleşmesi).

3 Mart 1982 Dersi – İkinci Saat

İyi okumanın pratik kuralları ve ereğinin belirlenmesi: meditasyon. – Meletê/Meditatio’nun öznenin düşünce üzerindeki oyunu olarak eski anlamı. – Söylemin fiziksel anlamda bedene mal edilmesi egzersizi olarak yazma. – Özneleşme/hakikati söyleme çemberi olarak yazışma. – Hıristiyan ruhaniliğinde konuşma sanatı: ruhani yöneticinin doğru söyleminin biçimleri; yönetilenin itirafı; selametin şartı olarak kendi hakkında doğru-söyleme. Yunan-Roma yönetme sanatı, yönetilen tarafın dikkatli sessizliği yoluyla bir hakikat öznesinin kurulması; hocanın söyleminde parrhêsia yükümlülüğü.

10 Mart 1982 Dersi – Birinci Saat

Hocanın söyleminde etik tutum ve teknik usul olarak parrhêsia. – Parrhêsia’nın hasımları: yaltaklanma ve retorik. – Yeni iktidar ekonomisinde yaltaklanma ve öfke nosyonlarının önemi. – Bir örnek: Seneca’nın Doğa Araştırmaları’nın dördüncü kitabına önsöz (iktidar uygulaması, kendiyle ilişki, yaltaklanmanın tehlikeleri). – Prensin kırılgan bilgeliği. – Parrhêsia ile retorik arasındaki karşıtlık noktaları: hakikat ile yalan arasındaki ayrım; tekniğin konumu; özneleştirme etkileri. Parrhêsia’nın pozitif kavramsallaştırması: Philodemus’un Peri parrhêsia’sı.

10 Mart 1982 Dersi – İkinci Saat

Parrhêsia analizinin devamı: Galen’in Ruhun Tutkuları Üzerine Deneme’si. – Seneca’ya göre libertas’ın karakteristik özellikleri: popüler ve tumturaklı belagatin reddi; şeffaflık ve katılık; faydalı söylemlerin içselleştirilmesi; bir tahmin sanatı. – Libertas’ın yapısı: düşüncenin eksiksiz aktarımı ve öznenin kendi söylemine sadık kalması. – Pedagoji ve psikoloji: Yunan-Roma felsefesinde ve Hıristiyanlıkta ilişki ve evrim.

17 Mart 1982 Dersi – Birinci Saat

Pythagorasçılıkta sessizlik kurallarının anlamı üzerine ek notlar. – “Asetikliğin” tanımı. – Yunan asetikliğinin tarihsel etnolojisinin değerlendirilmesi. – Alkibiades’in hatırlanması: asetiklerin tanrısal olanın aynası olarak kendilik bilgisine çekilmesi. 1.-2. yüzyılların asetikliği: ikili bir bağını koparma (kendilik bilgisi [connaissance] ilkesine ve tanrısal olanda tanıma ilkesine bağlı olarak). – Helenistik ve Roma asetikliğinin Hıristiyan kaderinin açıklaması: gnosis’in reddi. Yaşam eseri. – Varoluş teknikleri, iki düzeyin serimlenmesi: düşünme yoluyla egzersiz; gerçek hayatta idman. – Perhiz egzersizleri. Platon’da atletik beden ve Musonius Rufus’ta dayanıklı beden. – Sınamaların pratiği ve karakteristik özellikleri.

17 Mart 1982 Dersi – İkinci Saat

Sınama olarak yaşamın kendisi. – Seneca’nın De Providentia’sı: Varolma sınaması ve ayırt edici işlevi. – Epiktetos ve rehber filozof. – Kötülüklerin dönüşümü: Eski Stoacılıktan Epiktetos’a. Yunan tragedyasında sınama. Helenistik varoluş hazırlanmasının Hıristiyan ölümsüzlük ve selamet dogmalarıyla ilgisizliği üzerine notlar. – Yaşama sanatı ve kendilik kaygısı: ilişkinin tersine çevrilmesi. – Bu tersine çevrilmenin göstergesi: Yunan romanında bekâret teması.

24 Mart 1982 Dersi – Birinci Saat

Bir önceki dersin sonuçlarının hatırlanması. – Platon’un Alkibiades’inde ve 1.-2. yüzyılların felsefi metinlerinde kendinin kendi tarafından kavranması: karşılaştırmalı inceleme. – Yansımalılığın üç büyük Batılı biçimi: hatırlama; meditasyon; yöntem. – Çağdaş Batı felsefe tarihçiliğinin yanılsaması. – İki meditasyon dizisi: hakikatin içeriğinin sınanması ve hakikat öznesinin sınanması. – Geleceğe projeksiyon yapmanın Yunanlılar tarafından devre dışı bırakılması: hafızanın önceliği; geleceğin ontolojik-etik boşluğu. – Hazırlık olarak kötülükleri varsaymaya dair Stoacı egzersiz. – Kötülükleri varsayma sınamasının derecelendirilmesi: mümkün, kesin ve eli kulağında. Geleceğin önünü tıkama ve gerçekliği indirgeme olarak kötülükleri varsayma.

24 Mart 1982 Dersi – İkinci Saat

Ölüm üzerine meditasyon: ok biçimli ve restrospektif bakış. – Seneca ve Epiktetos’ta vicdan muhasebesi. – Felsefi asetiklik. – Biyoteknik, kendinin sınanması, dünyanın nesneleştirilmesi: Batı felsefesinin meydan okumaları.

Dersin Özeti

Derslerin Bağlamı Fréderick Gros

İsim Dizini

Dizin

_

Michel Foucault

Michel Foucault (1929-1984), 1950’lerde psikoloji ve psikiyatri tarihi üzerine yaptığı çalışmaları, 1961’de yayınlanan Deliliği Tarihi başlıklı doktora tezinde toplamıştır. 1963’te yayınlanan Kliniğin Doğuşu tıp biliminin epistemolojisine, 1966’da yayınlanan Kelimeler ve Şeyler ise insan bilimlerinin ortaya çıkmasını sağlayan bilme koşullarına ışık tutmaktadır. Bu kitaplarda kullandığı arkeolojik yöntemi 1969 senesinde yayınlanan Bilginin Arkeolojisi eserinde kuramlaştıran Foucault, 1970’de Collège de France’ta Jean Hyppollite’ten devraldığı kürsüyü “Düşünce Sistemleri Tarihi” olarak adlandırmış ve bu kurumda 1984’e kadar ders vermiştir. Fransa’da 2004’ten itibaren yayınlanmaya başlanan ve birçok dile çevrilen bu dersler, kimi zaman daha sonra kitap haline gelecek araştırmaların hammaddesini oluşturur (örneğin 1973’teki Ceza Kuram ve Kurumları dersi 1974’te yayınlanan Gözetlemek ve Cezalandırmak eserini hazırlar), kimi zaman ise yayınlanmış hiçbir kitapta bulunmayan analizleri ortaya koyar (1977-1979 arasında işlenen liberalizm ve güvenlik temaları gibi). 1974’te ilk cildi yayınlanan Cinselliğin Tarihi’nin 1980’den sonra yayınlanan ikinci ve üçüncü ciltlerinde neden 19. yüzyıl analizlerinden Antik Yunan’daki haz ve öznellik temalarına geçildiğinin ipuçları, yine Collège de France derslerinde bulunabilir. Foucault’nun kitapları ve dersleri dışındaki konferans, makale ve mülakatları ise, Dits et Ecrits başlığıyla yayınlanmış ve Ferda Keskin’in editörlüğünde Türkçeye çevrilmiştir.