Michel Foucault’nun 1970-1984 arasında Collège de France’taki “Düşünce Sistemleri Tarihi” başlıklı kürsüsünde verdiği bu derslerde, düşünürün elindeki tarihsel materyalleri nasıl işlediğine, felsefeyle tarih arasındaki bağları nasıl ördüğüne tanık oluyoruz. Bu derslerde Foucault, Antik Yunan’da paranın tesisinden 18. yüzyıl Fransa şehirciliğine, psikiyatrik iktidardan modern devlet aklına, Hıristiyan öznellik biçimlerinden neoliberalizmin insan kavrayışına uzanan tarihsel araştırmaları, hakikat ile özne arasındaki ilişkinin biçimlerini sorgulayarak ortaya koyuyor. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Fransa’da 1999’dan itibaren yayınlanan, birçok yeni araştırma için çıkış noktası oluşturan ve Foucault’nun düşüncesinin alımlanmasında bir dönüm noktası haline gelen bu dersleri, Türkçe baskısı için yazılan yeni önsözlerle birlikte yayınlıyor.

Yönetim tekniklerinin tarihi konusundaki araştırmasını sürdüren Michel Foucault, 1979 senesindeki bu derste, «özgürlük yoluyla yönetme tekniği» olarak kavradığı liberalizm meselesini ele alıyor. Liberalizmi bir düşünce akımı olarak değil, ortaya çıktığı 18. yüzyıldaki bir yönetim pratikleri bütünü olarak okuyan Foucault, burada özgürlüğü bir yandan üretip bir yandan tüketen yeni bir aklın ortaya çıktığını savunuyor. Ancak Foucault’nun bu dersteki temel meselesi, bu liberal yönetim sanatının 20. yüzyılda yaşadığı derin dönüşümleri kavramaktır. Avrupa Birliği’nin inşasında da önemli bir yer tutan Alman ordoliberalizm akımı ile bugünkü neoliberalizmi besleyen Chicago Okulu düşüncesi, böylelikle ilk kez eleştirel bir siyaset felsefesi tarafından incelenmiş oluyor. Foucault, ilk kez bu denli yakın bir tarihten, çağdaşı olduğu yönetim pratiklerinden söz ederken, bugün hâlâ içinde yaşadığımız politik ve ekonomik aklın işleyişine de ışık tutuyor: 1970’lerde gelişen yeni ekonomik insan modeli, insan sermayesi kavramı, toplumun şirketleştirilmesi gibi pratikler biyopolitikanın birer aracı olarak ortaya çıkıyor.

Biyopolitikanın Doğuşu, yayınlandığından bu yana sosyoloji, siyaset bilimi, tarih ve felsefe alanlarında büyük ilgi uyandırmış, çağdaş eleştirel düşüncenin temel başvuru metinlerinden biri haline gelmiştir.

Sunuş François Ewald - Alessandro Fontana

 1978-1979 Döneminin Dersi

 10 Ocak 1979 Dersi

Yöntem sorunları. – Evrensellerin olmadığını varsaymak. – Geçen yılın bir dersinin özeti: Devlet aklı yönetiminin sınırlı hedefi (dış politika) ve polis  devletinin sınırsız hedefi (iç politika). – Devlet aklının dışarıdan sınırlandırma ilkesi olarak hukuk. – Bu yılki dersin genel bakış açısı: yönetimsel  aklın içeriden sınırlandırma ilkesi olarak ekonomi politik. – Bu araştırmanın temel amacı: pratik dizileriyle hakikat rejiminin bir araya getirilmesi ve  bunun gerçekliğe dahil olma etkileri. – Liberalizm nedir?

 17 Ocak 1979 Dersi

Liberalizm ve 18. yüzyılda yeni bir yönetim sanatının ortaya çıkışı. – Liberal yönetim sanatının özgül özellikleri: (1) Sadece hukukî bir alan olarak  değil, doğrulamanın oluşum sahası olarak piyasanın kurulması. – Yöntem sorunları. Delilik, hastalık, ceza ve cinsellik hakkında araştırmaların  esasları: “doğrulama rejimleri” tarihinin eskizi. – Bilginin politik eleştirisi neye dayanmalıdır? – (2) Kamu gücünün icrasının kısıtlanması sorunu. İki  tür çözüm: Fransız hukuksal radikalliği ve İngiliz faydacılığı. – “Fayda” sorunu ve kamu gücünün icrasının kısıtlanması. – Tarihte heterojenin statüsü  üzerine görüş: strateji mantığına karşı diyalektik mantığı. – Yeni yönetim sanatının işlemcisi olarak “çıkar” kavramı.

 24 Ocak 1979 Dersi

Liberal yönetim sanatının özgül özellikleri (II): (3) Avrupa dengesi ve uluslararası ilişkiler sorunu. – Merkantilizmde ekonomik ve siyasi hesap.  Adam Smith ve fizyokratlara göre serbest piyasa ilkesi: yeni bir Avrupa modelinin doğuşu. – Dünya geneline yayılan bir yönetimsel akılsallığın  ortaya çıkışı. Örnekler: deniz hukuku konusu; 18. yüzyılda ebedî barış tasarıları. – Yeni liberal yönetim sanatının ilkeleri: “yönetimsel doğalcılık”;  özgürlüğün üretimi. – Liberal tahkim sorunu. Bunun araçları: (1) tehlike yönetimi ve güvenlik mekanizmasının kuruluşu; (2) disiplinci kontroller  (Bentham’ın panoptikonu); (3) müdahaleci politikalar. – Özgürlüğün ve krizlerinin yönetimi.

 31 Ocak 1979 Dersi

Devlet fobisi. – Yöntem sorunları: İktidar mekanizmalarının incelenmesinde devlet teorisinin geçici olarak kenara konmasının anlamı ve sorunu.  -  Neoliberal yönetim pratikleri: 1948-1962 yılları arasında Alman liberalizmi; Amerikan neoliberalizmi. – Alman neoliberalizmi (I). – Politik ve  ekonomik şartları. – 1947’de Erhard tarafından kurulan Bilim Kurulu. Programı: fiyatların serbest bırakılması ve devlet müdahalelerinin  sınırlandırılması. – Erhard tarafından 1948’de belirlenen anarşi ve “karınca-devlet” arasındaki orta yol. – Bunun iki anlamı: (a) Devletin  temsiliyetinin koşulu olarak ekonomik özgürlüğün teminatı; (b) Politik egemenliğin temeli olarak ekonomik özgürlüğün oluşturulması. – Çağdaş  Alman yönetimselliğinin temel özelliği: hukukî meşruiyet ve politik mutabakat kaynağı olarak ekonomik özgürlük. – Ekonomik büyüme, geçmişle  kopuşu mümkün kılan yeni tarihsel bilinç ekseni. – Hıristiyan Demokratların ve SPD’nin liberal politikayı benimsemeleri. – Liberal yönetim ilkeleri  ve sosyalist yönetim akılsallığının yokluğu.

 7 Şubat 1979 Dersi

Alman neoliberalizmi (II). – Sorunu: ekonomik özgürlük aynı zamanda hem devletin temelini oluşturup, hem de onu nasıl kısıtlar? – Neoliberal  teorisyenler: W. Eucken, F. Böhm, A. Müller-Armack, F. Von Hayek. – Max Weber ve kapitalizmin akıldışı akılsallık sorunu. Frankfurt Okulu ve  Freiburg Okulu’nun cevapları. – Neoliberal hedefin tanımlanmasının zorunlu hasımlar alanı olarak nazizm. 19. yüzyıldan bu yana Almanya’da liberal  politikanın önündeki engeller: (a) List’e göre korumacı ekonomi; (b) Bismarkçı devlet sosyalizmi; (c) Birinci Dünya Savaşı sırasında planlı  ekonominin oluşturulması; (d) Keynes tarzı güdümcülük; (e) Nasyonal-sosyalizmin ekonomi politikası. – Alman tarihinin bu farklı öğelerinden yola  çıkarak nasyonalsosyalizmin neoliberal eleştirisi. – Teorik sonuçlar: Bu eleştirinin New Deal ve Beveridge planlarına uzanması; güdümcülük ve  devlet kuvvetinin yükselişi; kitleselleştirme ve tek tipleştirme, devletçiliğin etkileri. – Neoliberalizmin getirisi: klasik liberalizme göre  yeniliği. Katışıksız rekabet teorisi.

 14 Şubat 1979 Dersi

Alman neoliberalizmi (III). – Tarihsel analizlerin günümüze faydası. – Neoliberalizmin klasik liberalizmden farkı. – Esas meselesi: politik iktidarın  genel icrası, piyasa ekonomisinin ilkelerine ve onun getirdiği değişikliklere göre nasıl düzenlenir? – Piyasa ekonomisi ve “bırakınız yapsınlar”  politikaları arasındaki ayrışma. – Walter Lippmann Kolokyumu (26-30 Ağustos 1938). – Yönetim faaliyetinin tarzı sorunu. Üç örnek: (a) tekeller  meselesi; (b) “uygun faaliyetler” meselesi. W. Eucken’e göre Ekonomik politikanın temelleri. Düzenleyici faaliyetler ve buyurucu faaliyetler; (c)  toplumsal politika. Refah ekonomisinin ordoliberal eleştirisi. – Yönetim müdahalelerinin icraat alanı olarak toplum. – “Toplum politikası”  (Gesellschaftspolitik). – Bu politikanın ilk özelliği: toplumun şirket modeli üzerine şekillendirilmesi. – Şirket toplumu ve hukuk toplumu, tek bir  olayın iki farklı yüzü.

 21 Şubat 1979 Dersi

Ordoliberallere göre “toplum politikası”nın ikinci özelliği: rekabet piyasası ekonomisine göre düzenlenmiş bir toplumda hukuk sorunu. – Walter  Lippmann Kolokyumu’na dönüş. – Louis Rougier’nin bir metni üzerine düşünceler. – (1) Hukukî-ekonomik düzen fikri. Ekonomik işleyişler ve  kurumsal çerçeve arasında karşılıklılık. – Politik amaç: kapitalizmin hayatta kalış sorunu. – Birbirini tamamlayan iki problem: rekabet teorisi ve  kapitalizmin tarihsel ve sosyolojik analizi. – (2) Hukukî müdahalecilik sorunu. – Tarihsel hatırlatma: despotizme ve polis devletine karşı, 18.  yüzyılda hukuk devleti. 19. yüzyılda bu kavramın yeniden ele alınması: yurttaşlar ve kamusal güçler arasında hakemlik. İdarî mahkemeler sorunu. – Neoliberal proje: ekonomik düzene hukuk devleti ilkelerini monte etmek. – Hayek’e göre hukuk devleti ve planlamacılık. – (3) Yargı talebinin  artışı. – Genel sonuç: Almanya’da neoliberal yönetim sanatının özgünlüğü. Schumpeter’in kötümserliğine karşı ordoliberalizm.

 7 Mart 1979 Dersi

Genel değerlendirmeler: (1) Mikro-iktidarların analizinin yöntemsel değeri. (2) Devlet fobisinin yayılması. Ordoliberal eleştiriyle bağları. – Totaliter devlet ve 20. yüzyılda devlet yönetimselliğinin düşüşü üzerine iki sav. – Alman modelinin Fransa ve ABD’de yayılması üzerine düşünceler. – Almanya neoliberal modeli ve Fransız “sosyal piyasa ekonomisi” projesi. – Fransa’da neoliberal ekonomiye geçiş dönemi koşulları. – Fransız sosyal politikası: sosyal güvenlik örneği. – Giscard d’Estaing’e göre ekonomik ve sosyal arasındaki ayrım. – “Negatif vergi” projesi ve bunun sosyal ve politik özellikleri. “Göreceli” yoksulluk ve “mutlak” yoksulluk. Tam istihdam politikasından vazgeçilmesi.

 14 Mart 1979 Dersi

Amerikan neoliberalizmi ve bağlamı. – Amerikan neoliberalizmi ve Avrupa neoliberalizmi arasındaki farklar. – Global bir talep, ütopik bir beşik ve  bir düşünüm yöntemi olarak Amerikan neoliberalizmi. – Bu neoliberalizmin özellikleri: (1) Beşerî sermaye teorisi. Temsil ettiği iki işlem: (a)  ekonomik analizin kendi alanı içinde ilerleyişi: zaman faktörüne dayalı klasik emek analizinin eleştirisi; (b) ekonomik analizin o zamana kadar  gayri ekonomik olarak kabul edilen alanlara yayılması. – Neoliberal analizin yarattığı epistemolojik dönüşüm: Ekonomik işleyişlerin analizinden  insan davranışlarının içsel akılsallığının analizine. Ekonomik bir davranış olarak emek. – Yetenek sermayesi ve gelir ayrışması. – Homo  economicus’un kişinin kendi girişimcisi olarak yeniden tanımlanması. – “Beşerî sermaye” kavramı. Kurucu özellikleri: (a) doğuştan gelen unsurları  ve genetik beşerî sermayenin geliştirilmesi sorunu; (b) müesses unsurlar ve beşerî sermayenin oluşturulması sorunu (eğitim, sağlık vb.). – Bu  analizlerin önemi: sosyal ve ekonomik yenileme [innovation] sorununun yeniden ele alınması (Schumpeter). Yeni bir büyüme politikası fikri.
21 Mart 1979 Dersi

Amerikan neoliberalizmi (II). – Ekonomik modelin sosyal fenomenlere uygulanışı. – Ordoliberal problematiğe dönüş: Gesellschaftspolitik’in muğlak  yönleri. “Şirket” biçiminin sosyal alanda yaygınlaşması. Ekonomik politika ve Vitalpolitik: piyasa için ve piyasaya karşı bir toplum. – Amerikan  neoliberalizminde piyasanın ekonomik biçiminin sınırsız şekilde yaygınlaşması: bireysel davranışların anlaşılırlık ilkesi ve yönetim müdahalelerinin  eleştirel ilkesi. – Amerikan neoliberalizminin özellikleri: (2) Suç ve ceza politikası. – Tarihsel hatırlatma: 18. yüzyıl sonunda ceza hukukunun  reformu sorunu. Ekonomik hesap ve yasallık ilkesi. 19. yüzyılda yasanın norm tarafından aksatılması ve suç antropolojisinin ortaya çıkışı. – Neoliberal analiz: (1) suçun tanımı; (2) suçlu öznenin homo economicus olarak tanımlanması; (3) cezanın, yasanın “enforcement” aracı olarak  rolü. Uyuşturucu piyasası örneği. – Bu analizden çıkan sonuçlar: (a) antropolojik anlamda suçlunun ortadan kalkışı; (b) disiplin modelinin oyun dışı  bırakılması.

 28 Mart 1979 Dersi

Homo economicus modeli. – Bu modelin Amerikan neoliberalizminde tüm davranışlara yayılması. – Ekonomik analiz ve davranış teknikleri. – 18.  yüzyılda ortaya çıkan yeni yönetim aklının temel unsuru olarak homo economicus. – Homo economicus kavramının Walras ve Pareto öncesi tarihine  dair unsurlar. – İngiliz deneyci felsefesinde çıkar öznesi (Hume). – Çıkar öznesi ve hukuk öznesi arasındaki heterojenlik: (1) Hukuksal irade  karşısında çıkarın indirgenemez özelliği. (2) Piyasa ve sözleşmenin ters mantığı. – Hukuk modeline dair ikinci yenilik: ekonomik öznenin politik  iktidarla ilişkisi. Condorcet. Adam Smith’in “görünmez eli”: kişisel kâr amacı ve müşterek zenginliğin artırılması arasındaki bağın  görünmezliği. Ekonomi dünyasının hesaplanamaz özelliği. Hükümdarın mecburî cehaleti. Yönetim aklının eleştirisi olarak ekonomi politik:  ekonomik hükümdar imkânının iki biçiminin, merkantilist ve fizyokratik, ihtimalinin elenmesi. – Ekonomi politik, yönetim sanatına dair yan bilim.

4 Nisan 1979 Dersi

Homo economicus kavramının tarihine dair unsurlar (II). – Hükümran iktidarın ekonomik faaliyet tarafından sınırlandırılması sorununa dönüş. -  Liberal yönetim sanatıyla bağlantılı yeni bir alanın ortaya çıkışı: sivil toplum. – Homo economicus ve sivil toplum: liberal yönetim teknolojisinin  birbirinden ayrılmaz parçaları. – “Sivil toplum” kavramının analizi: Locke’tan Ferguson’a evrimi. Ferguson’un Sivil Toplumun Tarihi Üzerine Bir  Deneme’si (1787). Ferguson’a göre sivil toplumun dört temel özelliği: (1) tarihsel-doğal bir sabittir; (2) Bireylerin kendiliğinden kaynaşmalarını  sağlar. Ekonomik bağ paradoksu; (3) daimi bir politik iktidar kaynağıdır; (4) tarihin motorudur. – Yeni bir politik düşünümün ortaya çıkışı. –  Teorik sonuçlar: (a) devlet ve toplum ilişkileri meselesi. Alman, İngiliz ve Fransız sorunsalları; (b) iktidarın icrasına ayar yapılması:  prensin bilgeliğinden yönetilenlerin akılsal hesabına. – Genel sonuç.

Dersin Özeti

Derslerin Bağlamı Michel Sennelart

İsim Dizini

Dizin

_

Michel Foucault

Michel Foucault (1929-1984), 1950’lerde psikoloji ve psikiyatri tarihi üzerine yaptığı çalışmaları, 1961’de yayınlanan Deliliği Tarihi başlıklı doktora tezinde toplamıştır. 1963’te yayınlanan Kliniğin Doğuşu tıp biliminin epistemolojisine, 1966’da yayınlanan Kelimeler ve Şeyler ise insan bilimlerinin ortaya çıkmasını sağlayan bilme koşullarına ışık tutmaktadır. Bu kitaplarda kullandığı arkeolojik yöntemi 1969 senesinde yayınlanan Bilginin Arkeolojisi eserinde kuramlaştıran Foucault, 1970’de Collège de France’ta Jean Hyppollite’ten devraldığı kürsüyü “Düşünce Sistemleri Tarihi” olarak adlandırmış ve bu kurumda 1984’e kadar ders vermiştir. Fransa’da 2004’ten itibaren yayınlanmaya başlanan ve birçok dile çevrilen bu dersler, kimi zaman daha sonra kitap haline gelecek araştırmaların hammaddesini oluşturur (örneğin 1973’teki Ceza Kuram ve Kurumları dersi 1974’te yayınlanan Gözetlemek ve Cezalandırmak eserini hazırlar), kimi zaman ise yayınlanmış hiçbir kitapta bulunmayan analizleri ortaya koyar (1977-1979 arasında işlenen liberalizm ve güvenlik temaları gibi). 1974’te ilk cildi yayınlanan Cinselliğin Tarihi’nin 1980’den sonra yayınlanan ikinci ve üçüncü ciltlerinde neden 19. yüzyıl analizlerinden Antik Yunan’daki haz ve öznellik temalarına geçildiğinin ipuçları, yine Collège de France derslerinde bulunabilir. Foucault’nun kitapları ve dersleri dışındaki konferans, makale ve mülakatları ise, Dits et Ecrits başlığıyla yayınlanmış ve Ferda Keskin’in editörlüğünde Türkçeye çevrilmiştir.