Hilafet: Erken İslâm Tarihinden Osmanlı’nın Son Yüzyılına
Hilafet, İslâm tarihinin gelişme süreci içinde, değişik tarihsel dönemlerde farklı biçimler alan ve buna bağlı olarak sosyal ve siyasal sonuçları çok değişik veçheler gösteren önemli bir kurum olarak bilinir. Özellikle Türkiye’de hilafetin tarihine dair oluşan görüşler; Osmanlı Devleti’nin 1517’de hilafeti devralması ve Cumhuriyet döneminde, 1924’te kurumsal olarak kaldırılması arasında yaşanan süreç içinde şekillenmiştir. Bu dar çerçeveyi içine alan ve daha 7. yüzyılda Arap Yarımadası’nda oluşan bir kurumun farklı coğrafyalarda yaratttığı kültürü, yönetim biçimlerini atlayarak; hilafeti ilk Osmanlı halifesinden son halifeye kadar “aynı”_x000D_
ideolojik yapıda gören ve sonunda tarihe intikal ettiren bakış açısı, toptancı oluşunun yanısıra sorunlar da taşımaktadır. Oysa erken modern çağların bir siyasal sistemi olan Osmanlıların hilafet vurgusu, İslâm’ın klasik çağındaki terminolojik içeriğinden farklı bir temele dayanıyordu. Siyasal ve askeri güce dayalı olarak beliren bu hilafet anlayışı, siyasi edebiyata “hilafet-i ulyâ ve hilafet-i kübra” şeklinde yansıyacak; Lütfi Paşa’dan Ahmet Cevdet Paşa’ya kadar Osmanlı yazar ve bürokratları hilafeti dönemin koşullarında yeniden yorumlamak ve gelenekle ilişkilendirmek zorunda kalacaktır._x000D_
İşte Prof. Dr. Namık Sinan Turan’ın bu önemli çalışması, yüzyıllar arasındaki geçişleri siyasal ve toplumsal koşullarla birlikte ele alıp, hilafet kurumunun tarihsel süreç içinde almış olduğu değişik veçhelere ve bunların yaratmış olduğu dönüşümlere ışık tutmaktadır. Kitap aynı zamanda Osmanlı hilafetinin biçimlenişini; dönemler boyunca oluşan kurumsal anlayışın siyasal alana yansımalarıyla birlikte sonuçlarını da incelemeyi hedefliyor.
BİRİNCİ KISIM Siyasal Bir Kurum Olarak Hilafetin Gelişimi
1 Merkezi Hilafetin Oluşumu
Hilafet Kavramı
İlk Dört Halife Dönemi ve İslâm Toplumu
İlk Dönem Hilafet Kurumunun Yapısal Niteliği
2 Emevi Hilafeti ve Gelenekten İlk Kopuş
Saltanata Giden Sürecin İnşasında Emevi İdaresi
Emevi Döneminde İslâm İmparatorluğu’nun Siyasal ve Sosyal Yapısı
Emevilerin Hilafet Kurumunun Yapısal Değişimine Etkileri
Siyasal Söylem ve Emevi Hanedanı
3 Hilafetin Yeni Sahipleri: Abbasiler
Erken Dönem Abbasiler ve Siyasal Ortam
Abbasi İdaresinde Merkezi Hilafet Anlayışının Değişimi
İslâm Dünyasında Yeni Siyasal Oluşumlar ve Abbasi Hilafetinin Çözülüşü
Karmatiler
Fatımiler ve Samanoğulları
Endülüs’te Emeviler
İslâm Dünyasında Bir Dönemin Sonu: Abbasilerin Çöküşü
Mısır, Suriye ve Kuzey Afrika’da Gelişmeler
Batı ile Doğu Arasında Bir Köprü: Endülüs
Doğuda Abbasiler
4 Siyasal Teorinin Hilafet Yorumu
Sünni İslâm Siyaset Teorisinin Gelişimi ve Hilafet
Şii İmamet Teorisi
Siyasi ve İdeolojik Bir Hareket Olarak Şia’nın Gelişimi
5 İktidar Kavramı Çerçevesinde Hilafetin Sembolik Yüzü
Hutbe
Sikke
Mühür
Tıraz
Asa
Hırka
İKİNCİ KISIM Hilafetin Vârisi Olarak Osmanlıların Yükselişi
6 İslâm Dünyasında Yeni Bir Siyasal Güç Olarak Osmanlılar
Küçük Asya’da Osmanlı Yükselişi
II. Mehmed Sonrası İmparatorluğun Gelişim Süreci
Sultan Selim’in Doğu Siyaseti
Mısır Seferinin Sonuçları
Tarih Yazımında Mısır Seferi ve Hilafet İlişkisi
7 Osmanlı Hilafetinin İdeolojik Temelleri
Klasik Dönem “Osmanlı İslâm” Anlayışının Değerlendirilmesi
Osmanlılarda Devlet İdeolojisinin Şekillenişi ve Osmanlı Hilafeti
Osmanlı’da Padişahlık Kurumunun Hilafet Yorumu
Klasik Dönem Osmanlı Hilafetinin Dayanağı Olarak Gaza İdeali
Osmanlı Hilafetine Meşruiyet Atfetmede İlmiyenin Fonksiyonu
8 Osmanlı Hilafetinin Sembolik ve Siyasal Yansımaları
Osmanlı Hilafeti ve Sembolik Yüzü
Osmanlı Hilafetinin Siyasal Yansımaları
İslâm Kamuoyunda Osmanlı Hilafetinin Değerlendirilişi
Hilafetin Algılanışında ve Değerlendirilişinde Değişim Süreci
ÜÇÜNCÜ KISIM 19. Yüzyılda Osmanlı Hilafetinin Değişen Anlamı
9 Yeni Bir Çağın Eşiğinde Osmanlı İmparatorluğu
19. Yüzyılda İmparatorluğun Genel Görünümü
Osmanlı-Rus Savaşı ve Etkileri
II. Abdülhamid Dönemi
İslâm Birliği Siyasetinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Altyapısı
İdeolojik Bir Referans Olarak Abdülhamid İslâmcılığının Değerlendirilmesi
10 Makam-ı Hilafet ve Sultan II. Abdülhamid
II. Abdülhamid’in Hilafet Anlayışının Biçimlenişinde Ahmed Cevdet Paşa’nın Etkisi
Yeni Dönemin Yaklaşımıyla Osmanlı Hilafetinin Fonksiyonları
II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Halifesinin İmaj Tasarımı
Osmanlı Halifesinin Bir Güç Gösterisi Olarak Hicaz Demiryolu Projesi
11 II. Abdülhamid Dönemi Diplomasisi ve Emr-i Hilafet
İslâm Dünyasında Osmanlı Halifesinin Prestij Kaybı: İngiltere’nin Mısır’ı İşgali
İslâm Birliği Kapsamında Osmanlı-İran İlişkileri
Şiilik ve Osmanlı Hilafeti
Hint Müslümanları ve Osmanlı Halifesi
Afganistan, İngiltere ve Makam-ı Hilafet
Hilafetin Uzakdoğu’da Yansımaları
Ertuğrul Gemisinin Uzakdoğu Gezisi
Rus-Japon Savaşı Sonrası Gelişmeler
Doğulu Bir Misyoner: Abdürreşid İbrahim
İslâm Birliği Kapsamında Osmanlı-Çin Diyaloğu
Boxer Ayaklanması ve Avrupa Kamuoyunda Osmanlı Halifesi
II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları
Rus Etkisindeki Türkistan ve Makam-ı Hilafet
12 Hilafet Üzerinde Osmanlı-İngiliz Mücadelesi
İngiltere’nin Osmanlı Hilafetine Karşı Alternatif Arayışı
İngiltere ve Arap Hilafeti
II. Abdülhamid’in İngiliz Girişimlerini Engelleme Çabaları
13 II. Abdülhamid Döneminde Hilafet Kurumu Üzerine Tartışmalar
Osmanlı Siyasal Yaşamında Hilafet Tartışmaları
Hilafeti Savunanların Yaklaşımları
Hilafete Karşı Gelişen Muhalefet ve Yaklaşımları
Sonuç
Kaynakça
Dizin
Bazı araştırmacılar, adeta hiç tükenmeyen bir heyecan kaynağından beslenirler. Namık Sinan Turan’ın metni, böyle bir kalemin ürünü olarak temayüz ederken, 14 yüzyıllık halifelik tarihinin labirentleri arasında dolaşarak yaptığı ilginç tespitlerin yanısıra heyecanını okurlara aktarmayı beceriyor. Bu çalışmada gözü ve dimağı yormayan, merakla izlenen bir üslupla tanışıyor, halifelik makamının tarih boyunca işlevlerinin nasıl değiştiğini somut verilerle görebiliyoruz.
Prof. Dr. Cemil Oktay
_Bu çalışmada, dört Halife döneminden başlayarak, Abdülhamit rejiminin sonuna kadar olan süreçte hilafetin ne şekilde dönüşüm yaşadığını, kurumsal olarak hangi kırılmalardan geçtiğini açıklamaya, izdüşümlerini tespit etmeye çalıştım.
Namık Sinan Turan ile mülakat, 30 Mayıs 2018, Sarı Daktilo, RGB
Namık Sinan Turan
İstanbul’da 1972 yılında doğdu. İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü bitirdi. Yüksek lisans çalışmasını aynı bölümün Siyasi Tarih Anabilim Dalı’nda 1998’de tamamladı. Hilafet Kurumunda Yapısal Değişim ve Osmanlı Hilafeti başlıklı tezle 2003 yılında doktor oldu. Çalışmaları daha çok geç Osmanlı dönemi ve II. Meşrutiyet döneminin toplumsal ve siyasal tarihi üzerine yoğunlaşan Turan 2009 yılında doçent unvanını aldı. Halen İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde Siyaset Bilimi Anabilim Dalı’nda görev yapan Turan’ın, Hilafetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması adlı bir kitabı, Osmanlı diplomasi tarihine dair çeşitli derlemeler içinde yer alan çalışmaları, modernleşmenin Osmanlı toplum yapısındaki göstergeleri ve Osmanlı siyasal yapısı üzerine yerli ve uluslararası dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunmaktadır. Namık Sinan Turan, son dönemde 19. yüzyılda merkezileşme ve resmi ikonografinin üretimi konuları üzerine yoğunlaşmıştır. İstanbul Üniversitesi’nin yanında İstanbul Teknik Üniversitesi ve İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde de konuk öğretim üyesi olarak dersler vermiştir.