Tarihi çok eskilere uzanan, Bereketli Hilal’in Dicle kıyısında kurulmuş Diyarbekir, tarih boyunca Amida adıyla Arami krallığı, Asur, Med, Pers, Roma ve Bizans imparatorluklarından sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olmuş, sonunda modern Türkiye Cumhuriyeti’nin içinde bir il olarak kalmıştır. Bölgesel alanının sınırları ile idari örgütlenmesi sürekli değişen Diyarbekir; 1867’ye kadar Eyâlet-i Kürdistan olarak adlandırılmış, sonra büyük bir bölgeyi kapsayan vilayet haline getirilmiş, Cumhuriyet döneminde ise daralarak Diyarbakır adını almıştır._x000D_
Joost Jongerden ile Jelle Verheij’in derlediği ve konunun uzmanı birçok yazarın katkıda bulunduğu bu kitap Diyarbekir’in yüzyıllar boyunca geçirmiş olduğu toplumsal ilişkiler ağını, bunun sonuçları olan olgusal ilişkileri 19. yüzyılın sonundaki zaman dilimine yoğunlaştırarak, milliyetçi tarihyazımının dışına çıkıyor. Bu çalışmada yazarların temel yaklaşımı, alışılagelmiş merkez-çevre ilişkisini değil “çokmerkezlilik” ve bunun biçimlenmesini sağlayan farklı etkileşim biçimlerini temel alıyor. Bu önemli çalışmada; değişik merkezlerde bulunan devlet çapında lider ve örgütlerle birlikte yerel liderler, Osmanlı bürokratları, çeşitli kuruluşlar, geleneksel ve modern alt gruplar, köylüler, aşiret liderleri ve üyeleri, milliyetçi gruplar, yörenin kültürel ve siyasal kişileri, şehirli alt gruplarla birlikte dinî tarikatlar, çeşitli etnik gruplar vb. ile dönemin Osmanlı Diyarbekir’inin karmaşık ve çok yüzlü tablosu ortaya çıkarken; devlet ve aşiret ilişkilerinden, Hamidiye Alayları’na, Ermeni soykırımından, Kürtlere, Süryanilere uzanan konular tüm ayrıntılarıyla inceleniyor.

Giriş
Joost Jongerden - Jelle Verheıj
Diyarbekir

1 Kaynayan Kazan: Diyarbekir Vilâyetinde Etnik-Dinî Gruplar, Yerel Güçler ve Osmanlı Devleti Üzerine Bazı Notlar (1800-1870)
Suavi Aydın - Jelle Verheıj
Giriş
Alan: İdarî Bir Birim Olarak Diyarbekir
Diyarbekir’in Coğrafyası ve Halkı: Dört Bölge
Diyarbekir’in Merkezî Bölümü
Kuzey Bölümü
Güney Ovaları
Doğu: Merkezî Kürdistan’ın Batı Bölümü
1800-1830: Başlıca Şehirler Diyarbekir ve Mardin İçin Mücadele
Merkezîleşmenin İlk Aşaması: Reşid Mehmed Paşa ve Çerkes Hafız Mehmed Paşa’nın Seferleri (1834-1839)
Nizip’te Osmanlı Yenilgisi (1839) ve Daha Fazla Değişim İçin Baskı
Merkezîleşmenin İkinci Aşaması: Merkezî Kürdistan Yöneticilerinin Yenilgisi
Merkezîleşmeden Sonra Kırsal Toplum
Diyarbekir’de Tanzimat Reformu: Vali Kurt İsmail Paşa
Merkezîleşme ve Gayrimüslim Cemaatler
Sonuç

2 Bölgede Seçkinlerin Şiddete Dayalı Karşılaşmaları: Milli İbrahim Paşa, Ziya Gökalp ve Diyarbekir’de 20. Yüzyıl Başında Siyasal Mücadele
Joost Jongerden
Giriş
Yöntembilim
Diyarbekir’deki Seçkin Grupları
Hamidiye Alayları
Milli İbrahim Paşa
Milliyetçiler
Ziya Gökalp
Çelişki ve Çatışma
Son Yorumlar

3 Diyarbekir ve 1895 Ermeni Krizi
Jelle Verheıj
Giriş
Ermeniler
“Ermeni Meselesi”
1894-95 Krizi
1895 Krizine İlişkin Tarihyazımına Genel Bakış
Diyarbekir’de Krizle ilgili Tarihyazımı ve Kaynaklar
Diyarbekir Şehrindeki Kriz
Olayların Açıklaması
Kurbanların Sayısı
Sonrası
Osmanlı Kanıtları
Başlıca Öğelerin Tartışılması
Tırmanma: Hükûmete Karşı Protestolar
Karşılıklı Güvensizlik ve Korku
Reformlar
Başlangıç: Ermeniler Camilere Saldırdılar mı?
Özel Bir Vak’a Olarak Diyarbekir: Müslüman Protestosu
Yerel Müslüman Muhalefeti
Vali ve Konsoloslar
Kürtlerin ve Hamidiye Alayları’nın Rolü
Sonuçlar

4 Devlet, Aşiret, Sülale ve 20. Yüzyıl Başında Diyarbekir’i Ele Geçirme Yarışı
Janet Kleın
Hamidiye Hafif Süvarisi
Diyarbekir’deki Hamidiye
Mustafa Paşa ve Miran “Aşiret Emirliğinin” Genişlemesi
Cizre-Botan’da Bedirhan-Miran Rekabeti
Sonuç
Hamidiye Bize Diyarbekir Tarihi Hakkında Ne Anlatıyor?

5 II. Meşrutiyet Devrimi’ne “Çevresel” Bir Yaklaşım: Devrim Sonrası Diyarbekir’de Köylü Arzuhallerindeki Toprak Anlaşmazlıkları
Nilay Özok-Gündoğan
Giriş
Osmanlı İmparatorluğu’nda
Devrimi’ni “Taşralaştırmak”
1908 Devrimi Bağlamında Diyarbekir
Devrim Sonrası Diyarbekir’de Dilekçecilerin Ruh Hali
Köylülerin Mülksüzleştirilmesi ve Direniş
Son Yorumlar

6 19. Yüzyıl Sonunda Diyarbekirli Süryani Hıristiyanlar Üzerine Notlar
Emrullah Akgündüz
Giriş
Kaynaklar ve Yöntemler
19. Yüzyılın Üçüncü Çeyreğinde Diyarbekir’deki Süryani Nüfusu
Süryani Mahalleleri ve Süryani Kırsal Yerleşimleri
Diyarbekirli Süryani Hıristiyanların Ekonomik Koşulları
19. Yüzyıl Sonunda Süryani Hıristiyanlar Arasında Eğitim
19. Yüzyıl Sonunda Diyarbekirli Süryani Hıristiyanların Basın Faaliyetleri
19. Yüzyılda Diyarbekirli Süryani Hıristiyanların İç İlişkileri
Ermeniler
Müslümanlar
Süryani Hıristiyanların Kendi Aralarındaki İlişkiler
Son Yorumlar

7 Osmanlı Son Döneminde Diyarbekir’de Kürtlerle Süryani ve Asuriler Arasındaki İlişkiler
David Gaunt
Nüfus ve Yerleşim
Etnik Gruplar Arası İlişkiler
Tırmanan Çatışma
Asurilerin Kürt Koruyucuları
Çöküş

8 Felaketlerle Dolu On Yıl: (1915-1925) Ermeniler ve Kürtler
Uğur Ümit Üngör
Giriş
Büyük Kopuştan Önce Diyarbekir
Diyarbekir Ermenilerinin Yok Edilmesi
Diyarbekir Kürtlerine Saldırı
Sonuçlar

Ekler
EK A: Diyarbekir Vilâyetinde 1900 Yılları Civarında Gayrimüslim Yerleşimlerin Geçici Listesi
Jelle Verheıj
EK B: Diyarbekir ve 1895 Ermeni Krizi - Kırsal Kesimin Kaderi
Jelle Verheıj
EK C: Diyarbekir’den Yollanan Telgraflar ve Pirinççizâde Arif Efendi’nin Konuşması
EK D: Ziya Gökalp'in Aile Kütüğü
EK E: Diyarbekir ve Çevresine ait Şubat 1904 Tarihli İngiliz Kaynaklı Bir Harita (FO 881/8362)

Kişiler ve Kavramlar Dizini
Yer Dizini
Aşiret Dizini

‘Diyarbakır’ı üreten olay ve ilişkiler’i ayrıntılandıran bu derlemeden söz ederken şunu da belirtmek gerekiyor: Burada Diyarbakır dendiğinde yalnızca bugünkü Diyarbakır şehri anlaşılmasın. Sınırları zaman içerisinde değişmekle birlikte, bugünkü Güneydoğu Anadolu bölgesinin tamamını, Doğu Anadolu bölgesiyle Kuzey Suriye ve Irak’ın bazı parçalarını kaplayan; çok dinli, çok dilli, çok herşeyli bir eyalet Diyarbakır.
Murat Cankara, 25 Mart 2016, Agos

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/14824/birlikte-olmek-mi-dediniz-dursun-biz-geliriz

_