Türkiye ekonomisinde krizler, Cumhuriyetin kurulduğu yıllardan başlayarak, günümüze kadar uzanan; ekonomide derin izler yaratan, kimi kısa sürede atlatılan kimi ise yapısal değişimlerle birlikte geride değişik ekonomik miraslar bırakan bir sarmal şeklinde ilerler.

 

Prof. Dr. Gülten Kazgan bu değerli çalışmasında cumhuriyet döneminin tüm krizlerini incelerken, özellikle yaşanan beş büyük krizi (1929, 1958, 1978, 1998, 2008) ele alarak, krizleri tetikleyen küresel ve yerel olayların yarattığı ortamı tüm boyutlarıyla ortaya koyup, doğru sonuçlara ulaşmaktadır. Bunu yaparken modelleştirme kaygısı gütmeyen Kazgan, başlangıçta köy-tarım ağırlıklı yapıdan kent-sanayi ve hizmet ağırlıklı yapıya geçen Türkiye ekonomisinde krizlerin seyrini, siyasal iktidarların izlediği sosyoekonomik politikalar ve bunların yarattığı sonuçlar çerçevesinde incelerken, aralarındaki farklılıklara da değinmektedir. Kazgan bu yapıtında özellikle dışarıdan Türkiye ekonomisine yansıyan olumsuz etkilerin arttığına dikkat çekerek, bu konuda kamu politikalarında gözlenen sınırlamaların büyüme üzerindeki olumsuz etkilerine değinirken, ülkemizde yaşanan son dönem krizlerin bize yansıma biçiminin bir tür “domino kuramı” biçiminde şekillendiğini vurgulamaktadır. Daha evvel Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) adı altında yayınevimiz tarafından yayınlanan ve 1929, 1958, 1978, 1998 krizlerini ayrıntılarıyla ele alan bu kitap, yazar tarafından genişletilmiş, 2008 küresel krizinin kapsamlı yeni bir değerlendirmesi de kitaba dahil edilmiştir. 2008 krizinin bu ayrıntılı incelemesinin eklenmesiyle, Türkiye ekonomisinin bugüne kadar yaşadığı belli başlı beş büyük kriz toplu halde gözler önüne serilmiştir.

Önsöz
İkinci Baskıya Önsöz
Üçüncü Baskıya Önsöz

GİRİŞ 1929’dan 2001’e Türkiye Ekonomisinde Krizler: Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Bir İnceleme
I. Yaşanan Krizlere Genel Bir Bakış
II. Krizlerde Dünya Olaylarının Rolü
1. Dış Etkenlerin Niteliği ve İntikal Yolları
2. Kısa Vadeli Sermayenin Kaçışı
III. Krizlerde Ekonomi Politikalarının ve Genelde İç Etkenlerin Rolü
1. Denetimli Karma-Planlı Ekonomi ve Mali Serbestliği Gerçekleştirmiş Serbest Piyasa Ekonomisi
2. Cari İşlemler Bilançosu Açıkları
3. Kamu İç ve Dış Borç Stoku
4. Bankaların ve Şirketlerin Kısa Vadeli Dış Borçları
5. Makro-Ekonomik İstikrarsızlık
IV. Krizlerde Dış ve İç Etkenlerin Rolü: Bir Karşılaştırma
V. Krizlerin 2000’li Yılların Başında Türkiye Ekonomisini Getirdiği Nokta ve IMF/DB’nin Rolü
1. Krizlerin Bıraktığı Ekonomik Miras
2. Krizlerin Siyasi Mirası
EK 1: Türkiye’yi Etkileyen Olumsuz Dünya Olayları: 1929-2003
EK 2: Tablo Açıklamaları

BİRİNCİ KISIM Eski Dünyada Ekonomik Krizler

BİRİNCİ BÖLÜM Tarım Kesiminin Etkilediği Ekonomik Krizler: 1923-1970
I. Tarımın Ekonomide İstikrarsızlık Yaratma Nedenleri
II. Tarıma Bağlı Verim İstikrarsızlığının Etkileri
1. Göstergeler
2. İktisat Kuramında Tarımda Yıllık Verim Değişmeleri ve Krizler
III. Dış Ticaret Hadlerinde Aleyhe Dönüş ve Krizler
IV. Diğer Farklar ve Özellikler

İKİNCİ BÖLÜM 1929 Krizi ve Büyük Dünya Bunalımı’nda Türkiye’de Kriz, Bunalım ve Planlı Yapısal Dönüşüm
I. 1920’lerdeki Dünya Olaylarının Türkiye’ye Yansıması
II. Cumhuriyet’in Osmanlı İmparatorluğu’ndan Devraldığı Ekonomi Mirası: 1923-1927
1. Para-Kambiyo Sisteminin Yarattığı Hassas Denge
2. Ekonominin Zayıf ve Dışa Bağlı Üretim Yapısı
3. Krize Gidişi Hazırlayan Üretim, Kambiyo, Dış Ticaret ve Para Etkenleri: 1927-1929
III. 1929 Kambiyo Krizinin Patlaması ve Korumacı Politikaya Geçiş
1. Krize Götüren Etkenler
2. 1929 Dünya Bunalımının Türkiye’ye İntikali ve Dış Ticaret Rejiminin Değişmesi
3. Türk Lirasının Değerlenmesi: Dış ve İç Piyasalarda Değerlenme, Altın Karşılığı Artışı ve Artan Faiz Hadleri
4. Para-Kambiyo ve Dış Ticaret Rejiminde Osmanlı Mirasının Tasfiyesi ve Yeni Kurumların Doğması: 1929 ve Sonrası
IV. Deflasyonda Yapısal Dönüşüm: Millileştirme ve Planlı Gelişme
1. Devlete Fon Aktarma Yolları Olarak Vergiler ile Tekel Fiyatları
2. Kapital Birikimi Kaynağı Olarak Tüketimde Mutlak Azalış: Bunalımın Göstergeleri
3. Borç Ödeme ve Millileştirmeler
4. Köyde Sermaye Yoğunlaşması
5. Sanayide Kârlılığın Artışı, Gelişme ve Sermaye Yoğunlaşması
V. Deflasyon-Bunalım Sürecinin Aşılması: 1935-1938
VI. Sonuç
Ek 1: Tablolar

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Serbestleşme Yolunda 1958 Krizi ve Plansız Yapısal Dönüşüm
I. 1950’lere Genel Bakış
II. Serbest Piyasa Ekonomisiyle Dışa Açılma ve ABD Dış Yardım Programı: 1950-1953
1. Dış Baskılar
2. İç Baskılar
3. Serbestleşme Yolunda İyimserlik Yaratan Beklentiler
III. Serbestleşme ve Dışa Açılma Programının Anahatları
IV. Serbestleşme Programının Krizi Hazırlayan Uygulama Sonuçları: 1954-1958
1. Tersine Dönen Beklentiler
2. Ticari Dış Kredilerin Ödenme Sistemindeki Çarpıklık
3. Enflasyona ve CİB Açığına Götüren İç Etkenler
4. Hızlanan Enflasyon, Sabit Kur ve Yeni Kurumlar
5. Artırılamayan İhracat ve Tıkanan Ekonomi: 1956-1958
V. 1958 Kambiyo Krizi, 4 Ağustos Devalüasyonu ve IMF İstikrar Programı
1. İstikrar Programının İçeriği ve Koşulları
2. İstikrar Programı ve Durgunluk: 1958-1961
VI. Kriz ve Durgunluğun Çalışanlara Etkisi
VII. Kriz ve Rastlantısal Yapısal Dönüşümler
1. Dış Ticarette Yapısal Dönüşüm
2. GSMH’de Yapısal Dönüşüm
3. Özel Sanayinin Gelişmesi Yolunda Dönüşüm
EK 1: “Transfer Meselesi”: 1929 ve 1958 Krizlerini Türkiye’nin Farklı Derinlikte Yaşamasında Önemli Bir Etken

İKİNCİ KISIM Kriz Sürecinde Yeni Dünya Düzenine Geçiş

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Petrol Krizi, GOÜ’nün Borç Krizi ve Yeni Dünya Düzenine Geçiş
I. Dünya Ekonomisinde Spekülatif Boom ve 1. Petrol Krizinin Patlaması: 1970-1974
1. Spekülatif Boom’u Yaratan Etkenler ve Sonu
2. Dünyada “Stagflasyon” ve “Petro-Dolarların Dolaşıma İadesi”: 1974-1978
II. Petrol Krizleri Sonrasında Dünya Olayları ve GOÜ: 1974-1985
1. Kurumsal Değişmeler
2. Dünyada “Kilit” Fiyatlarda Değişme
3. Uluslararası Finans Kurumları Arasında İşbirliği
III. Dünyadaki Değişimin GOÜ’nün Ekonomisine Olumsuz Etkileri
1. Büyümenin Duraklaması ve Borç Yükünün Ağırlaşması
2. Dış Borç Yönetiminin Olanaksızlaşması
3. “Transfer Sorunu” ve Borç Ödemeleri
IV. IMF’nin Ekonomi Politikaları ve Dış Borçlar
EK 1: Enflasyon Hızı, Nominal-Reel Faiz Hadleri ve Değişen Borç Yükü (Kincaid, Aralık 1981)

BEŞİNCİ BÖLÜM Serbestleşmeye Geçerken Dünyada Birinci Petrol Krizi ve Türkiye’de 1978 Krizi
I. Birinci Petrol Krizi ve Avrupa Para Piyasasına Açılma: 1973-1977
1. Ekonominin Serbestleşerek Dışa Açılması İçin Dış ve İç Baskılar
2. Döviz Kuru ve İthalatta Serbestleşme
3. Kambiyo Rejimi Serbestleşirken Artan Dış Borçlanma
4. Büyüme ve Artan Dengesizlikler
II. Kambiyo Krizi ve IMF ile İstikrar Arayışları: 1978-1979
1. Borç Birikimi ve Ödemede Aksama
2. IMF ile Çözüm Arayışına Geçiş

ALTINCI BÖLÜM İkinci Petrol Krizi ve 24 Ocak 1980 Programı: Serbestleşme ve Dış Dayatmalı Yapısal Dönüşüm
I. Serbestleşme Programının Felsefesi ve İstikrar Programının Öncelikleri
II. Serbest Piyasa Ekonomisiyle Dışa Açılma İçin Baskılar
1. Dış Baskılar
2. İç Baskılar
III. Kriz ve İstikrar Programı Süresince Ekonominin Genel Durumu: 1977-1983
1. Kesimsel GSMH ile Fiyat Artışı ve İşsizlik
2. Ekonomide Gidişatı Etkileyen Öğeler: 1980-1983
IV. 1978 Krizini İzleyen Yapısal Dönüşümler
EK 1: DTH Gerilemesinden Ötürü GSMH’de Kayıplar: 1930’lu ve 1980’li Yıllar İçin Bir Karşılaştırma

ÜÇÜNCÜ KISIM 1990’lar Sonrası Dünyası ve Türkiye’nin “Finansal Krizler”i

YEDİNCİ BÖLÜM Finansal Krizlerin Çözümlenmesi
I. Finans Kapitalizminin İçsel İstikrarsızlığı
1. İstikrarsızlığın Nedenleri
2. Fon Girişlerinin Getirdiği İçselleşmiş Dengesizlikler
3. Kriz ve Dengesizliklerin Düzeltilmesi
4. Krizin Atlatılmasına Katkı Yapan Öğeler
5. İstikrarsızlık ve Sonuçlarına Dönük Yönlendirme
II. Finans Kapitalizmi ve Büyüme
III. Krizlerin Yükselen Pazarlar Arası Sirayeti: 1990-2002

SEKİZİNCİ BÖLÜM Türkiye’nin Yaşadığı En Büyük Finansal Kriz: 1999-2002
I. Asya-Rusya Krizinin Türkiye’ye İntikali
II. Enflasyon Kontrolünden IMF ile “Stand-by” Anlaşmasına
1. 1998 (Temmuz) IMF ile Yakın İzleme Anlaşmasının ve 1999 Yılının Getirdikleri
2. IMF ile 17. Stand-by Anlaşmasının Getirdikleri ve 22 Kasım 2000 Krizi
3. Sermaye Kaçışının Hızlanması, 19-22 Şubat Krizi ve IMF ile 18. Stand-by Anlaşması
4. Bankaların Yaşadığı Kriz ve Çöküşleri
III. Ağırlaşan Borçluluk
1. Ağırlaşan İç ve Dış Borçlar
2. Kamu İç ve Dış Borç Oranı Krizle Niçin Artar?
3. Düşen Sabit Yatırım Oranı
IV. Artan Kaynak Kaybı: İşsizlik, Beyin Göçü, Sermaye İhracı ve Kayıplar
1. Artan İşsizlik ve Sonuçları
2. Sermaye Kaçışları ve Kayıplar
V. Bozulan Gelir Bölüşümü, Artan Yoksulluk
EK 1: Memleketimden İnsan Manzaraları: 1994

DOKUZUNCU BÖLÜM Finansal Köpükte Hızlı Büyüme, Dengesizlikler ve 2008 Türkiye Krizi
I. IMF Programları ve Finansal Köpük
II. Köpük Sürecinde Yaşanan Yapısal Dönüşümler (2002-2007)
1. Enflasyon Hızının Düşmesi, Dış Açık ve Dış Borç
2. Sanayisizleşme ve İşsizlik
3. Gelir Bölüşümü ve Devlet Bütçesi Kısıtları
4. Tüketim Kredilerinde Artış, İç Tasarruf Oranında Düşüş
5. Ekonomide Yabancılaşma
III. Küresel Köpük, Küresel Dengesizlikler, 2008 Krizi ve Türkiye’nin Yeri
IV. Türkiye 2008 Krizini Nasıl Yaşadı?
1. 2008’in Son Çeyreğinden 2009 Başına Krizin Seyri
2. 2009’da Çöküş
3. 2010 İlk Yarı Yılda Görünüm
4. Çıkışı Hazırlayan Etkenler
5. 2010’da Ekonominin Genel Görünümü
6. Kriz Bitmedi, Sürüyor
EK 1: Mali Fonları Sınırlamak İçin Ne Yapılabilir?
EK 2: Finansal Krizler ve Etik Değerler: Bir Belgesel
Kaynakça
Dizin

_

Gülten Kazgan

Ekonomist, yazar Gülten Kazgan, 5 Haziran 1927 İstanbul doğumludur. İlk eğitimini tamamladıktan sonra, Amerikan Kız Koleji’ne kaydoldu. Bu yıllarda konservatuara da devam ederek piyano çalmaya başladı. Amerikan Kız Koleji’nin 9. sınıfından itibaren iktisat eğitimi almaya başladı. 1946 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesine girdi. Neumark, Kessler ve Isaac gibi dönemin ünlü Alman iktisatçılarından ders alarak, 1950 yılında fakülteden mezun oldu. Mezuniyetten sonra iki yıl boyunca, Sınai Kalkınma Bankası’nda çalıştı. Mezun olduğu fakültede asistan olarak göreve başladı. ‘Tarımsal Gelirin İstikrarsızlığının Uzun Dönem Eğilimleri’ başlıklı teziyle doktorasını aldı. Rockefeller bursuyla, 1957 yılında, Chicago Üniversitesi’ne giderek, iki yıl boyunca T.W. Schultz ile çalıştı. Daha sonra Türkiye’ye döndü. Çalışmalarını, ‘Türkiye Ziraatında Arz Fonksiyonu’ başlıklı doçentlik teziyle sürdürerek, 1961 yılında doçent unvanını aldı. Doktora ve doçentlik tezlerinin birleşimini 1975 yılında Tarım ve Gelişme adıyla yayınladı. Aynı yıllarda Ford Foundation bursu ile SVIMEZ’da (Roma) iki yaz ve ISEA’da (Paris) bir yıl çalıştı. Bu yıllarda ‘İktisadi Düşünce Tarihi veya Politik İktisadın Evrimi’ adlı kitabını yayınladı. 1994’te İstanbul Üniversitesi’nden emekli olan Kazgan, İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin kuruluşuna “Kurucu Vakıf Üyesi ve Kurucu Rektörü” olarak katıldı ve aynı üniversiteden “emeritus” olarak emekli oldu.
Kazgan’ın, İktisadi Düşünce, Tarım ve Gelişme, Ekonomide Dışa Açık Büyüme, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Küreselleşme ve Ulus-Devlet ve Türkiye Ekonomisinde Krizler, 1929-2008 gibi kitapları ile çok sayıda makale ve araştırmaları; ayrıca, Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler (derleyenler G. Kazgan – N. Ulçenko), Kuştepe Araştırması (der. G. Kazgan), Kuştepe Gençlik Araştırması (der. G. Kazgan) ve İstanbul Kenti Gençlik Araştırması (der. G. Kazgan) gibi araştırma ve derlemeleri bulunmaktadır.